-->
Ο επιτάφιος έπαινος για τους νεκρούς της πρώτης χρονιάς του πελοποννησιακού πόλεμου, που εκφωνήθηκε τον χειμώνα[1] του 431 π.Χ. από τον Περικλή στον Κεραμεικό μπροστά στο Δίπυλον, έμελλε να μετατραπεί από την γραφίδα του Θουκυδίδη σε επιτάφιο έπαινο όχι των ηρωικώς πεσόντων αθηναίων, αλλά της Αθηνών Πολιτείας καθ’ ολοκληρίαν. Ο επιτάφιος (Θουκιδίδου ΙΙ 34-46) αποτελεί αφεαυτού ένα σύστημα ηθικής διότι όπως μας υποδεικνύει ο συγγραφέας ο έπαινος γράφτηκε κατά κύριο λόγο για να μας πει «από ποίας αρχάς εμπνεόμενοι εφθάσαμεν εις την σημερινήν περιωπήν και υπό ποίους δεσμούς και με ποίον τρόπον ζωής η ακμή μας έγινε τόσον μεγάλη.»[2]
Οι αρχές οι οποίες οδηγούν στην Ευδαιμονία της αθηναϊκής πολιτείας κατά τον Θουκυδίδη είναι: οι ιδέες του Μέτρου και της Κοινωνίας των πολιτών καθώς και οι απαραίτητες προϋποθέσεις διατήρησης και διαιώνισης αυτών: η Ελευθερία και η Ευψυχία. Αλλά ας εξετάσουμε συνοπτικά τις αυτές τις αρχές:
Το μέτρο
Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα είχε συλλάβει την έννοια του μέτρου ως πηγή αρμονίας και ανάπτυξης, τόσο στην προσωπική ανάπτυξη του ανθρώπου με το ιδανικό της καλοκαγαθίας δηλαδή την ανάπτυξη και θεωρία της αισθητικής (σωματικής) ωραιότητας, το «Κάλλος», και την εσωτερική (πνευματική) ανάπτυξη με την προσέγγιση του «Αγαθού», όσο και στην τέχνη με την υιοθέτηση του μέτρου και της αναλογίας ως βασικούς κανόνες για την παραγωγή είτε αυτή ήταν αρχιτεκτονική, ποιητική είτε οτιδήποτε άλλο. Το μέτρο διαποτίζει τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό από το δελφικό «Μέτρον ἄριστον» έως τον αφορισμό του Ιπποκράτη «καθολικὸν δίδωσιν ἡμῖν κανόνα καὶ νόμον ἐπὶ παντὸς πράγματος, ὡς πᾶν μέτρον ἄριστον» ο οποίος ως ιατρός ήξερε καλά ότι το φάρμακο αν χορηγηθεί σε υπερβολικές ποσότητες γίνονταν φαρμάκι διότι "πᾶν τὸ πολὺ τῇ φύσει πολέμιον"[3] το μέτρο εμφανίζετε σχεδόν παντού:
«Μηδὲν ἄγαν» Χείλων
«Μέτρῳ χρῷ» Πιττακός
«Μέτρον ἄριστον» Κλεόβουλος
«Μέτρον δ᾽ ἐπὶ πᾶσιν ἄριστον» Πυθαγόρας
Ο Θουκυδίδης παρότι ένας απλός στρατιωτικός δεν απετέλεσε εξαίρεση αυτού του κανόνα και διετύπωσε το περίφημο «Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ᾽ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας» αυτή η βραχύλογη φράση είναι, κατά την προσωπική μου άποψη, η ραχοκοκαλιά του «ἑλληνικῶς ζῆν» και εξηγεί το πώς το μέτρο επιδρούσε στην κοινωνία με τέτοιο τρόπο ώστε ο πολίτης να είναι συγχρόνως και οπλίτης αλλά ενίοτε ακόμα και ποιητής χωρίς να θυσιάζει τίποτα από όλα αυτά! Τρανό παράδειγμα αποτελεί ο Αισχύλος.
Η Κοινωνία των πολιτών
Η ανάγκη του ανθρώπου να κοινωνήσει, να μοιραστεί την μοναδικότητα του σε μια ευρύτερη συλλογική ετερότητα αυτή της κοινωνίας πολιτών, στην αθηναίων πολιτεία ήταν ιδιαίτερα επιτακτική, τόσο που πραγματώθηκε με έναν μοναδικό τρόπο ως ένα πολιτικό σύστημα: «Και καλείται μεν το πολίτευμά μας δημοκρατία, λόγω του ότι η κυβέρνησις του κράτους ευρίσκεται όχι εις χείρας των ολίγων, αλλά των πολλών»[4]. Η πολιτική δεν ήταν υπόθεση κάποιων άλλων αλλά των πολιτών. Ο ακοινώνητος αυτός που πρέσβευε την βολική φιλοσοφία του ἀπραγμόνως ζῆν, της αποτραβηγμένης από το κοινωνικό σύνολο ζωής, αυτός που δεν μετείχε στα κοινά και ήταν ιδιώτης (εξού και η αγγλική λέξη idiot) δεν είχε θέση στην αθηναϊκή πολιτεία «διοτι ημείς εκείνον που δεν μετέχει εις αυτά θεωρουμεν όχι φιλήσυχον, αλλ' άχρηστον πολίτην» ούτε ο άεργος, προσοχή όχι ο αγωνιζόμενος φτωχός, έχει θέση στην πολιτεία διότι ο Θουκυδίδης μας λέει «δεν θεωρούμεν εντροπήν την ομολογίαν της πενίας, αλλά μεγαλυτέραν εντροπήν το να μη καταβάλλη κανείς κάθε προσπάθειαν δια να την διαφύγη»
Η Ελευθέρια και η Ευψυχία
Η Ελευθερία, ιδικά στην εποχή μας, είναι μια δυσερμήνευτη έννοια που πολύ συχνά εκλαμβάνετε και εφαρμόζετε ως ελευθεριότητα από τους πολίτες και όχι μόνο. Για αυτό είναι απαραίτητο να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι εννοούσαν αυτοί που έδωσαν στην λέξη αυτή τόση σημασία και την έγραψαν τόσο συχνά ακόμα και με το αίμα τους, δηλαδή οι Έλληνες. Η έννοια που είχε η ελευθερία για τους αρχαίους θα μπορούσε να συνοψισθεί στα παρακάτω:
Η Ελευθερία είναι απαραίτητη προϋπόθεση και όχι αυτοσκοπός του «ἑλληνικῶς ζῆν».
Σε απόλυτη συμφωνία με την παραπάνω δήλωση τάσσετε ο Θουκυδίδης που μας λέει ότι «Τους άνδρας αυτούς οφείλετε να μιμηθήτε, και θεωρούντες ότι θεμέλιον της ευτυχίας είναι η ελευθερία, και της ελευθερίας η ευψυχία»[5], ως θεμέλιο λοιπόν ορίζει την ελευθέρια ο Θουκυδίδης, άλλωστε ένα γλαφυρό παράδειγμα της μη επάρκειας της ελευθερίας ως αυτοσκοπού βρίσκουμε στην διήγηση της Γένεσης σχετικά με τους πρωτόπλαστους που αν και ελεύθεροι ως μη ορμώμενοι από ορθά ιδανικά και επιδιώξεις απώλεσαν και την ελευθερία τους αλλά και τα προνόμια τους. Το έτερο απαραίτητο θεμέλιο του οικοδομήματος η Ευψυχία ή πιο απλά το Θάρρος, διαποτίζει την ελληνική κοσμοθεωρία. Χωρίς θάρρος πως μπορεί να διασφαλιστεί η ελευθερία; Έτσι απαιτείται ο πολεμικός αγών, που έχει ως απαραίτητο συστατικό του την ευψυχία για να είναι νικηφόρος εξού και η φράση «Αρχή του νικάν το θαρρείν». Από μια άποψη μπορούμε να πούμε ότι ο πόλεμος είναι αυτός που έγραψε τα ομηρικά έπη, είναι αυτός που δημιούργησε την επιστήμη της ιστορίας (με την διήγηση του πελοποννησιακού πολέμου) για τις ανάγκες του αναπτύχθηκε η τεχνολογία, η ναυσιπλοΐα και ένα πλήθος άλλων δραστηριοτήτων, έτσι που ο Ηράκλειτος διατύπωσε το περίφημο «πόλεμος πατήρ πάντων».
Αυτός ήταν ο τρόπος επιτηδεύσεως το πολίτευμα και οι τρόποι που συντελούσαν την πόλη των Αθηνών και «Υπέρ τοιαύτης λοιπόν πόλεως μαχόμενοι έπεσαν οι προκείμενοι νεκροί, διότι έκριναν μεγαλοφρόνως καθήκον των να μη επιτρέψουν να τους αφαιρεθή αυτή».
[2] ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ, «Ιστορίαι», 2.36.4.4 «ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ᾽ αὐτὰ καὶ μεθ᾽ οἵας πολιτείας καὶ τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα ἐγένετο, ταῦτα δηλώσας πρῶτον εἶμι καὶ ἐπὶ τὸν τῶνδε ἔπαινον», μετάφραση Ελ. Βενιζέλου, Αθήνα 1940.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου